Λίγες εκατοντάδες μέτρα μακριά από τα διόδια των Αφιδνών στα βόρεια της βρίσκεται ο λόφος Κοτρώνι με πανοραμική θέα στη λίμνη Μαραθώνα και στο Νότιο Ευβοϊκό κόλπο. Ο λόφος έχει ύψος 120 μέτρα και είναι γεμάτος μύθους και ιστορία 5.000 ετών. Εκτιμάται πως βρίσκονταν εκεί η ακρόπολη των αρχαίων Αφιδνών όπου σύμφωνα με το μύθο ο Θησέας κρατούσε αιχμάλωτη την Ωραία Ελένη, που είχε απαγάγει από τη Σπάρτη με τη βοήθεια του φίλου του Πειρίθου.
Την πήραν πίσω οι Διόσκουροι
Οι δίδυμοι αδελφοί της Ωραίας Ελένης, οι Διόσκουροι με την βοήθεια των κατοίκων της Δεκέλειας κατέλαβαν την Άφιδνα και αφού την κατέστρεψαν απελευθέρωσαν την αδελφή τους και τη μετέφεραν στη Σπάρτη. Μαζί πήραν ως αιχμάλωτη τη μητέρα του Θησέα, την Αίθρα…
Βρέθηκαν μέτρα και σταθμά
Στο λόφο Κοτρώνι βρίσκονταν η Ακρόπολη Αφιδνών που για τρεις χιλιετίες αποτελεί σημείο αναφοράς για την Αττική. Σώζονται υπολείμματα του τείχους της πόλης, της βάσης των κτιρίων που εκτιμάται πως χρησίμευαν ως διοικητικό, στρατιωτικό αλλά και εμπορικό κέντρο. Μεταξύ άλλων βρέθηκαν «μέτρα και σταθμά» που βεβαιώνουν την πληθώρα και την σπουδαιότητα των εμπορικών συναλλαγών. Σήμερα στον λόφο υπάρχει και το παρεκκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής.
Πλήρης έλεγχος
Η θέα σε όλη τη βορειοανατολική Αττική είναι εντυπωσιακή και επιβεβαιώνει τη σημασία και τη στρατηγική της θέση της ακρόπολης στην αρχαία οδό προς το Αμφιαράειο και τον Ωρωπό. Μπορεί να ελέγξει κανείς τα περάσματα από την Αθήνα στη βόρεια Ελλάδα και μαζί με τα υψώματα σε Μπελέτσι και Άγιο Μερκούριο είχε πλήρη έλεγχο.
Έβλεπαν τα πλοία των Περσών
Αυτό όμως που έκανε ξεχωριστό το λόφο Κοτρόνι σύμφωνα με τους αρχαιολόγους και ιστορικούς του τομέα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών είναι η θέα που είχε προς το Νότιο Ευβοϊκό και τον Μαραθώνα. Από την ακρόπολη της αρχαίας Αφίδνας στο Κοτρόνι υπήρχε η δυνατότητα να δουν εγκαίρως και να παρατηρήσουν τα πλοία των Περσών που κατευθύνονταν για τη μάχη του Μαραθώνα. Σήμερα η θέα είναι πανοραμική και σε όλη τη λίμνη Μαραθώνα καθώς και στο φράγμα της τεχνητής λίμνης που κατασκευάστηκε πριν από 100 χρόνια (1926-2025).
Ο Μαρτίνος και τα 20 χρόνια ανασκαφών
Εφέτος συμπληρώνονται 20 χρόνια συστηματικού ερευνητικού έργου (2005-2025) και με αφορμή αυτή βρίσκονται σε εξέλιξη έργα αποκατάστασης που χρηματοδότησε για άλλη μία φορά ο ευεργέτης Αθανάσιος Μαρτίνος ο οποίος μάλιστα βραβεύτηκε για τη μεγάλη και πολυευή προσφορα του σε ειδική εκδήλωση που έγινε στο Λύκειο Καπανδριτίου το Σάββατο 10 Μαΐου. Με ευθύνη του ΕΚΠΑ και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής διευθυντή ανασκαφής και καθηγητή ανασκαφής τον Πλάτων Πετρίδη όλο το Μάιο του 2025 θα γίνουν έργα αποκατάστασης και επίχωσης των τμημάτων που έχουν ερευνηθεί ώστε να προστατευτούν από τις φθορές του χρόνου και των στοιχείων της φύσης.
Είχε 16 βουλευτές
Τα πρώτα σαφή τεκμήρια κατοίκησης ανάγονται στα μέσα της 5ης χιλιετίας π.Χ. στην τελική νεολιθική περίοδο. Μυθολογικά, η αρχαία Άφιδνα συνδέεται με το Θησέα και την Ελένη της Σπάρτης. Ιστορικά, ο δήμος που αναπτύχθηκε στην ευρύτερη περιοχή ανήκε στην Αιαντίδα ή τη Λεοντίδα φυλή με βάση τη διαίρεση του Κλεισθένη. Από τον Δημοσθένη μαθαίνουμε ότι η Άφιδνα αποτελούσε στην εποχή του ένα από τα βασικά καταφύγια του πληθυσμού της υπαίθρου. Ο δήμος των Αφιδνών καταλάμβανε την μεγαλύτερη έκταση από τους δήμους της Αιαντίδος φυλής και συμμετείχε με 16 βουλευτές στην αρχαία Βουλή.
Οι δύο πύργοι
Η οχύρωση στο λόφο Κοτρώνι, που μέχρι σήμερα έχει αποκαλυφθεί 71 μέτρα τείχους ενισχυμένο με δύο πεταλοσχημους πύργους, έχει όλα τα χαρακτηριστικά ακρόπολης οικισμού και έχει αναγνωριστεί με σπουδαία διοικητική- οικονομική και θρησκευτική δράση. Η ακρόπολη των Αφιδνών βρίσκεται κοντά σε βασική οδική αρτηρία προς την παραλία του Μαραθώνα, τον Ωρωπό και κατ΄ επέκταση της Εύβοιας και των βορείων συνόρων με την Βοιωτία.
Δέος και θαυμασμός
Σε εχθρική επιδρομή συγκέντρωνε τους κατοίκους της περιοχής, οι οποίοι υπό συνθήκες ειρήνης διαβιούσαν διάσπαρτοι στην πεδιάδα. Η Άφιδνα ένας σημαντικός δήμος κρατούσε τα βόρεια σύνορα προς την Βοιωτία και εγγυόταν την διακίνηση του εμπορίου από Βοιωτία και Εύβοια προς την Αθήνα με τις οδούς της Δεκέλειας και των Αφιδνών. Το κέντρο του δήμου, ήταν η ακρόπολη στο λόφο Κοτρώνι που ακόμα και σήμερα προκαλεί δέος και θαυμασμό στον επισκέπτη όχι μόνο με τα υπολείμματα της ακρόπολης αλλά από την εντυπωσιακή θέα που κόβει την ανάσα και δικαιολογεί απόλυτα γιατί για περισσότερο από 3.000 χρόνια αποτελούσε κομβικής σημασίας πέρασμα αλλά και στρατιωτική και εμπορική βάση.
Από το Κοτρώνι στην Άφιδνα κι ακόμη πιο πίσω…
«Η στενή μας σχέση με την κοινωνία του Καπανδριτίου που μας φιλοξενεί εδώ και 20 χρόνια και που έμελλε να εξελιχθεί σε μια σχέση, όχι μόνο επιστημονικού χαρακτήρα αλλά και ανθρώπινης διάδρασης, ξεκίνησε το 2004 με πρωτοβουλία της συναδέλφου και αποφοίτου του τμήματος Έλενας Καρακίτσου, κατοίκου της περιοχής που, γνωρίζοντας τη σημασία του συγκεκριμένου λόφου, μας προέτρεψε να ασχοληθούμε ανασκαφικά με αυτόν», είπε στο ethnos.gr ο διευθυντής των ανασκαφών καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας Διευθυντής Μουσείου Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πλάτων Πετρίδης.
Οι παρεμβάσεις μετά το 2005
«Η πρώτη εικόνα που αντικρύσαμε ήταν τα κατάλοιπα ενός κυκλικού πύργου και διάσπαρτοι λίθοι. Το ύψωμα Κοτρώνι είχε ταυτιστεί νωρίς με την αρχαία Άφιδνα, αλλά δεν είχε ερευνηθεί σοβαρά μέχρι το 2005 και τα ορατά λείψανα ήταν ελάχιστα, παρεμβάσεις δε της δεκαετίας του 1990 στην άνω επιφάνεια του λόφου, γύρω από το ξωκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής, είχαν αναστρέψει αυτό που εμείς οι αρχαιολόγοι ονομάζουμε στρωματογραφία, δηλαδή τη χρονική διαδοχή των αρχαιολογικών στρωμάτων, των εποχών που διαδέχθηκαν η μία την άλλη, και είχαν αλλοιώσει διά παντός την ιστορική συνέχεια του χώρου. Οι επεμβάσεις αυτές καθυστέρησαν δε πάρα πολύ την κατανόηση από πλευράς μας της ιστορίας του λόφου, καθώς τα πρώτα χρόνια ανασκαφικής διερεύνησης αναλώθηκαν, εν αγνοία μας, σε αυτά ακριβώς τα αναμοχλευμένα σημεία».
Το ξεκίνημα των ανασκαφών
«Με την άδεια του ΚΑΣ και υπό την εποπτεία των πρώην Β’ ΕΠΚΑ και 1ης ΕΒΑ και νυν ΕΦΑΑΝΑΤ, ο Τομέας μας διενήργησε αρχικά επιφανειακή έρευνα, δηλαδή περισυλλογή κεραμικής, επί μία τριετία (2005-2007) στην κορυφή και σε επιλεγμένα και προσβάσιμα σημεία του λόφου [a a aΣτις φωτογραφίες πλύσιμο οστράκων έξω από τα γραφεία της Κοινότητας τα πρώτα χρόνια. Στη συνέχεια προχωρήσαμε σε κανονική ανασκαφική έρευνα από το 2008 έως και σήμερα. Η ανασκαφή ενισχύθηκε οικονομικά, αρχικά από την κοινότητα Καπανδριτίου και τον ΕΛΚΕ, ενώ τα τελευταία δεκατρία χρόνια, και με εργασίες όμως πολύ μεγαλύτερης κλίμακας, όχι μόνο ανασκαφικές αλλά και στερέωσης και αποκατάστασης, σταθερός χρηματοδότης μας είναι το Ίδρυμα Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου μέσω της ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ», τονίζει ο Πλάτων Πετρίδης.
Ο πρώτος κυκλικός πύργος
«Μέχρι σήμερα έχουν δουλέψει μαζί μας δεκάδες Καπανδριτιώτες και έχουν εκπαιδευθεί στο πεδίο δεκάδες προπτυχιακοί και μεταπτυχιακοί φοιτητές και υποψήφοι διδάκτορες του τμήματός μας και του πανεπιστημίου Πελοποννήσου, όλων των γνωστικών αντικειμένων. Η συντήρηση και προσωρινή φύλαξη των ευρημάτων γίνεται στη Μονάδα Συντήρησης του Μουσείου Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ. Η κυρίως ανασκαφική έρευνα ξεκίνησε από τον κυκλικό στην Α πλευρά του υψώματος, αποκαλύπτοντας σταδιακά τμήμα του οχυρωματικού περιβόλου, βόρεια και νότια του πύργου, μέγιστου πλάτους τριών μέτρων και στη συνέχεια μίας πύλης».
Τοιχοποιία και δεύτερος πύργος
«Έως το 2015 είχαν αποκαλυφθεί 70 μέτρα συνεχούς τοιχοποιίας κατά μήκος της ανατολικής πλευράς. Το 2019 αποκαλύφθηκε ο δεύτερος, πεταλόσχημος πύργος σε επαφή σχεδόν με το ιερό της Ζωοδόχου Πηγής. Από πολύ νωρίς η έρευνα επεκτάθηκε και στο εσωτερικό του τείχους αποκαλύπτοντας σημαντικότατα στοιχεία. Στη βόρεια πλευρά του λόφου στο εσωτερικό της οχύρωσης βρέθηκαν τα περισσότερα μη αναμοχλευμένα στρώματα, όλα προϊστορικής περιόδουa. Η εικόνα είναι πολύ διαφορετική στο νότιο τμήμα όπου διαπιστώνονται σύγχρονη επίχωση και λάκκοι λαθρανασκαφής».
Διαχρονικότητα στα βάθη των αιώνων
«Βάσει της κεραμικής, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το Κοτρώνι κατοικήθηκε σε διάφορες περιόδους, παρουσιάζοντας αξιοσημείωτη διαχρονία. Τα πρώτα σαφή τεκμήρια κατοίκησης μπορούν να αναχθούν περίπου στα μέσα της 5ης χιλιετίας π.Χ, στην Τελική Νεολιθική περίοδο.
Μετά την εποχή του Λίθου περνάμε όπως ξέρετε στην Εποχή του Χαλκού, την οποία ονομάζουμε Ελλαδική περίοδο και χωρίζουμε σε Πρωτοελλαδική, Μεσοελλαδική και Υστεροελλαδική».
Aπό την τρίτη χιλιετία
«Η ύπαρξη κεραμικής της Πρωτοελλαδικής περιόδου επιβεβαιώνει την συνέχεια της κατοίκησης στον λόφο στην 3η χιλιετία π.Χ. Η κεραμική της Πρωτοελλαδικής περιόδου μπορεί να συσχετιστεί σαφέστερα με την δεύτερη υποπερίοδο της, την Πρωτοελλαδική ΙΙ, η οποία έχει συνδεθεί με την ύπαρξη μεγάλων και σημαντικών οικισμών στην νότια ηπειρωτική Ελλάδα, την ύπαρξη κεντρικών δομών και την ανάπτυξη εκτεταμένων δικτύων στο Αιγαίο. Η κεραμική της περιόδου από το Κοτρώνι περιλαμβάνει χαρακτηριστικά αγγεία και ρυθμούς γνωστούς στην νότια ηπειρωτική Ελλάδα και στις Κυκλάδες. Εκτός από χονδροειδή μαγειρικά και αποθηκευτικά, το κεραμικό ρεπερτόριο, εμπλουτίζεται από λεπτότεχνα αγγεία σερβιρίσματος και κατανάλωσης με χαρακτηριστικά σκοτεινόχρωμα και κηλιδωτά επιχρίσματα», προσθέτει ο Πλάτων Πετρίδης.
Η ερήμωση…
«Αυτό που προκαλεί το μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι οι ενδείξεις που συνηγορούν για ανθρώπινη παρουσία στους ‘δύσκολους’ χρόνους της μετάβασης από την Πρώιμη στη Μέση Εποχή του Χαλκού (από Πρωτοελλαδική σε Μεσο Ελλαδική), στα τέλη της 3ης χιλιετίας, όταν μεγάλο μέρος της ηπειρωτικής ενδοχώρας, συμπεριλαμβανομένης της Αττικής, φαίνεται να ερημώνει, απόρροια των ευρύτερων οικονομικο-κοινωνικών ανακατατάξεων που θέτουν τέλος στον ‘κοσμοπολιτισμό’ της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Η αναγνώριση τύπων αγγείων, όπως είναι ο πτηνόμορφος ασκός και ο ηθμός με πόδι, με παράλληλα αντίστοιχα στις Κυκλάδες και άλλες περιοχές της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου υποδηλώνει ότι η κοινότητα εξακολουθεί να παραμένει δικτυωμένη».
Μέχρι τον Μαραθώνα
«Η ίδια παρατήρηση αφορά και ανατολικότερα την πεδιάδα του Μαραθώνα, όπου η ανθρώπινη παρουσία σε αυτή την κρίσιμη περίοδο που αφορά το τέλος της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και την αρχή της Μέσης Εποχής τεκμηριώνεται στο Πλάσι, τον Σχοινιά και τον Βρανά. Η στρατηγική θέση του λόφου Κοτρώνι στο πέρασμα από την Αττική στην Βοιωτία και η εγγύτητά του στον θαλάσσιο ζωτικό χώρο του Μαραθώνα, ο οποίος λειτουργούσε ως πύλη για τα δίκτυα των επαφών που εκτείνονταν κατά μήκος του Ευβοϊκού φαίνεται πως δεν εξασφάλιζε μόνο την επιβίωση της θέσης σε περιόδους αστάθειας αλλά και την ευημερία, στην οποία συνηγορούν οι πλούσιες -για τα δεδομένα της εποχής εκείνης- ταφές όπως στον γειτονικό τύμβο της Άφιδνας που έχει βρεθεί από τον 19ο αι».
Τείχος από το 1.300 π.Χ.
«Το πέρασμα από τη Μεσο Ελλαδική στην Υστερο Ελλαδική εποχή, περίπου στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. συνδέεται με μια ευρύτερη ανάπτυξη που φαίνεται να βιώνει ολόκληρη η Αττική, η Βοιωτία, και η υπόλοιπη κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα, όπως αυτή αποτυπώνεται συν τοις άλλοις στον πολλαπλασιασμό των θέσεων. Ενδεικτική κεραμική των δύο πρώτων μυκηναϊκών αιώνων (1.600 – 1.400 π.Χ.) προκύπτει από τα ευρήματα της ανασκαφής στο Κοτρώνι, και διαφαίνεται μία ήδη στρατηγική και εκ φύσεως οχυρή θέση. Η κατασκευή του ευθύγραμμου τείχους φαίνεται ότι χρονολογείται γύρω στο 1300 π.Χ., σύμφωνα με την κεραμική των θεμελίων».
Αγροτικός δήμος με… αφιέρωμα
«Ίχνη παρουσίας στους ιστορικούς χρόνους εμφανίζονται στη γεωμετρική περίοδο με λίγα κινητά ευρήματα, ενώ από τα μέσα του 6ου αι. αι. π.Χ., κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου, φαίνεται ότι ο οικισμός ανακτά σταδιακά τη σημασία του. Τα πολυπληθή ευρήματα της όψιμης αρχαϊκής εποχής αποδεικνύουν τη σημαίνουσα θέση που κατέχει κατά τους πρώτους χρόνους της νεοσύστατης αθηναϊκής δημοκρατίας. Η κεραμική είναι πολύ καλής ποιότητας, οι λατρείες οργανώνονται, όπως αποδεικνύουν και πάλι τα κεραμικά ευρήματα (ειδώλια, ενεπίγραφο λίθινο αγγείο με επιγραφή ΑΝΕΘΕΚΕΝ (σ.σ. αφιέρωμα), νέα κτίσματα αρχίζουν να καλύπτουν το πλάτωμα. Σε αυτή την εποχή πρέπει να τοποθετούνται και ορισμένες μετασκευές του τείχους, αν και η τελική μορφή της οχύρωσης την οποία βλέπουμε έως σήμερα μπορεί να ανάγεται στην επόμενη, την κλασική περίοδο. Με βάση λοιπόν τα ευρήματα, μπορούμε να επιβεβαιώσουμε ότι ο οικισμός του Κοτρωνίου ήταν ένας αγροτικός δήμος, όπως δείχνουν οι κυψέλες, οριακά μακριά από το άστυ αλλά άμεσα συνδεδεμένο με αυτό, σε ό,τι αφορά στην πολιτειακή οργάνωση και στην τέχνη (κεραμική)», λέει ο Πλάτων Πετρίδης.
Ακολουθεί την Αθήνα
Ιστορικά ο οικισμός ακολουθεί τη μοίρα της Αθήνας, της οποίας αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα. Η ακμή της ακρόπολης της Άφιδνας διακόπτεται ξαφνικά στα τέλη της όψιμης αρχαϊκής περιόδου και την αρχή της κλασικής. Φαίνεται ότι οι περσικοί πόλεμοι δεν την άφησαν ανεπηρέαστη, καθώς υλικό από ιερά και δημόσια κτίρια καταχώνεται στο εσωτερικό του ανατολικού σκέλους του τείχους»
«Την κλασική εποχή τα ευρήματα από την ακρόπολη παραμένουν περιορισμένα, αν και οι αρχαίες πηγές τονίζουν τη σημασία της για την προστασία των κατοίκων της περιοχής. Ίσως το ύψωμα άλλαξε χαρακτήρα, παραμένοντας κυρίως ως φρούριο προστασίας του αγροτικού πληθυσμού που πλέον διαβιούσε αποκλειστικά στην πεδιάδα, ενώ η ακρόπολη παρέμενε το διοικητικό, οικονομικό και θρησκευτικό κέντρο του δήμου. Πολύ χαρακτηριστικό στοιχείο του νέου ρόλου της ακρόπολης αποτελούν τα μολύβδινα σταθμία της κλασικής εποχής που βρέθηκαν στην ανασκαφή και είχαν αποσταλεί ως πρότυπα από το Άστυ στον περιφερειακό Δήμο. (σταθμία: επίσημες μονάδες μέτρησης βάρους).
Το καταστροφικό πέρασμα των Περσών
Μετά το τέλος της ύστερης κλασικής περιόδου παρατηρείται έλλειψη ευρημάτων, οπότε -και με τα μέχρι στιγμής δεδομένα- σχεδόν εκμηδενίζονται. Ίσως μετά τους περσικούς πολέμους η Άφιδνα πέρασε σε δεύτερη μοίρα, σε σχέση π.χ. με τον κοντινό Ραμνούντα η στρατηγική σημασία του οποίου οδηγεί στην ανάπτυξή του κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. Αυτή ήταν μια γρήγορη επισκόπηση της διαδρομής του λόφου μέσα στον χρόνο από τα μέσα της 5ης χιλιετίας π.Χ. ως τον 4ο αι. π.Χ. για να σας δώσουμε μια εικόνα της σημασίας του για την δική σας κατ’αρχάς τοπική ιστορία. Μετά από 20 χρόνια συνεχών και, ελπίζω, συνεπών ερευνών παραδίδουμε στην επιστημονική κοινότητα ένα «νέο» μνημείο, και στο κοινό έναν νέο αρχαιολογικό χώρο που θα γίνει κάποια στιγμή επισκέψιμος με παρουσία στη διαχρονία τεσσάρων χιλιάδων χρόνων», τόνισε στο ethnos.gr ο Πλάτων Πετρίδης.
