Στην Ελλάδα τα Χριστούγεννα είναι μια από τις μεγαλύτερες Θρησκευτικές εορτές των Ελλήνων. Η ευχή «Καλές γιορτές» είναι από τις πιο χαρακτηριστικές κατά τη περίοδο πριν και μετά τα Χριστούγεννα μέχρι του Αγίου Ιωάννη (13ήμερο).
Σε όλη τη χώρα τα παιδιά τριγυρνούν από σπίτι σε σπίτι για να πουν τα κάλαντα τις παραμονές των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Θεοφανίων, ενώ στις 12.00 τα μεσάνυχτα ανάβουν φωτιές για να διώξουν τους καλικάντζαρους, έθιμο κυρίως της υπαίθρου.
Πριν από τα Χριστούγεννα προηγείται τεσσαρακονθήμερος νηστεία κατά την οποία οι πιστοί νηστεύουν το κρέας και τα γαλακτοκομικά τρώγοντας όμως ψάρι μέχρι τις 17 Δεκεμβρίου (εκτός φυσικά Τετάρτης και Παρασκευής). Από τις 17 έως τις 23 Δεκεμβρίου δεν καταλύεται το ψάρι.
Στην Ελλάδα που κύριο χριστουγεννιάτικο έδεσμα είναι το χοιρινό, απαντάται και το έθιμο με το χριστουγεννιάτικο καραβάκι που όμως στη Χίο αποτελεί τοπικό έθιμο της Πρωτοχρονιάς με ομοιώματα πλοίων.
Επίσης οι εξώστες, τα παράθυρα, οι κήποι, αλλά και οι χώροι γύρω από το τζάκι σφύζουν από ανάλογη διακόσμηση γιορτινής ατμόσφαιρας.
Η πίτα που ετοιμάζεται με τον ερχομό του νέου έτους, η Βασιλόπιτα, περιέχει ένα «φλουρί», που σύμφωνα με την παράδοση, θα φέρει καλή τύχη σ΄ αυτόν που θα το βρει. Στα δε Θεοφάνια που εορτάζεται η Βάπτιση του Χριστού καθαγιάζονται τα ύδατα με ρίψεις του «σταυρού» στο υγρό στοιχείο και ανέλκυσή του από κολυμβητές, με αγιασμό των σπιτιών από ιερείς και με ιδιαίτερα κατά τόπο έθιμα.
Τα παραδοσιακά έθιμα στην Πελοπόννησο και την Αιτωλοακαρνανία
Τα χριστόψωμα, τα κεράσματα, τα λαλάγια, το τσιγαρισμένο χοιρινό κρέας, το πάτημα της πέτρας, καθώς και τα φαγητά στην κρήνη για τις Μοίρες, είναι μερικά από τα έθιμα της περιόδου των Χριστουγέννων που τηρούνται σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου και της Αιτωλοακαρνανίας.
Στη Μάνη, οι οικογένειες ψήνουν στον φούρνο του σπιτιού τα χριστόψωμα, τα οποία κόβει ο οικοδεσπότης ανήμερα τα Χριστούγεννα, αφού πρώτα ευχηθεί χρόνια πολλά. Επίσης, σε πολλά σπίτια ζυμώνουν και τηγανίζουν τα μανιάτικα λαλάγια. Μάλιστα, η πρώτη τηγανίδα είναι πάντα μεγάλη, έχει ένα σταυρό και είναι του Χριστού.
Στο Θεόκτιστο της Αρκαδίας αναβιώνει τη δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων το έθιμο του παστού και της τσιγαρίδας. Συγκεκριμένα, κάτοικοι και επισκέπτες συγκεντρώνονται όλοι μαζί και τρώνε παρέα, χορεύουν και τραγουδούν.
Το έθιμο της τσιγαρίδας τηρείται την ίδια ημέρα και στην περιοχή του Ξηρόμερου της Αιτωλοακαρνανίας. Συγκεκριμένα, το τσιγάρισμα του χοιρινού κρέατος ήταν η παραδοσιακή μέθοδος που χρησιμοποιούσαν οι οικογένειες, ώστε να διατηρούν το κρέας τη χειμερινή περίοδο.
Στα χωριά των Καλαβρύτων οι νοικοκυρές ετοιμάζουν με ιδιαίτερη επιμέλεια τα χριστόψωμα, τα οποία διαφέρουν από το ψωμί που παρασκευάζουν τις υπόλοιπες ημέρες του χρόνου. Τα χριστόψωμα είναι λευκά και αφράτα, περιέχουν σουσάμι και καρύδια, ενώ στο επάνω μέρος είναι σχηματισμένος ο σταυρός.
Στη Μεσσηνία, και όχι μόνο, ένα από τα έθιμα είναι το σπάσιμο του ροδιού την Πρωτοχρονιά μετά την επιστροφή από την εκκλησία. Ο νοικοκύρης μπαίνει πρώτος στο σπίτι με το ρόδι στο χέρι και αφού το σπάσει, ρίχνοντάς το κάτω, κάνει ευχές.
Επίσης, το πρωί της Πρωτοχρονιάς, όταν τα μέλη της οικογένειας βγαίνουν από το σπίτι, πατούν πάνω σε μία μεγάλη πέτρα, την οποία έχει τοποθετήσει στο κατώφλι η νοικοκυρά από την παραμονή.
Στην Κορινθία, ένα από τα έθιμα είναι αυτό της ψυχοκόρης. Συγκεκριμένα ανήμερα την Πρωτοχρονιά, όταν η οικογένεια επιστρέφει από την εκκλησία, η έφηβη κόρη τούς υποδέχεται, κρατώντας ένα μεγάλο πιάτο με γλυκά και τα προσφέρει.
Στην Ερμιόνη της Αργολίδας, οι νέοι τηρούν την παραμονή και ανήμερα των Θεοφανίων το έθιμο του «Γιάλα-Γιάλα». Ειδικότερα, την παραμονή της εορτής στολίζουν με φύλλα φοίνικα τις βάρκες απ’ όπου θα βουτήξουν στη θάλασσα για να πιάσουν το Σταυρό. Ανήμερα των Θεοφανίων, έχοντας φορέσει παραδοσιακές ναυτικές στολές, περνούν από τα σπίτια και δέχονται κεράσματα και ευχές, τραγουδώντας το «Γιάλα-Γιάλα», έως την ώρα που θα πέσουν στη θάλασσα για να πιάσουν το Σταυρό.
Σε χωριά της Αρκαδίας, κάτοικοι τοποθετούν σε κρήνες, ανήμερα την Πρωτοχρονιά, διάφορα φαγητά για τις Μοίρες. Εάν την επόμενη ημέρα δεν τα βρουν, σημαίνει γι’ αυτούς ότι η νέα χρονιά θα είναι καλή, ενώ, εάν είναι στη θέση τους, τότε πιστεύουν ότι θα συμβεί το αντίθετο.
Χριστούγεννα στη Ζάκυνθο – Μοναδικά έθιμα και παραδόσεις στο γιορτινό τραπέζι
Τα Χριστούγεννα ήταν στη Ζάκυνθο πάντα σημαντικότερη γιορτή από την Πρωτοχρονιά. Τα παιδιά έβγαιναν μετά τη δύση του ηλίου με φαναράκια και έλεγαν τα κάλαντα. Οι οικογένειες που τους δέχονταν σπίτι τους, είχαν σταφίδες, καρύδια ή κάποιο άλλο, απλό γλυκό και κερνούσαν τα μικρά παιδιά, γιατί τότε τα χρήματα δεν ήταν πολλά, αλλά ούτε και τα γλυκά. Επίσης, και ο στολισμός ήταν πιο απλός τα παλιότερα χρόνια. Στη διαδρομή του χρόνου για τα έθιμα και τις παραδόσεις, οι επιρροές ήταν πολλές, τόσο από την ορθόδοξη εκκλησία όσο και από την καθολική. Επίσης μεγάλο ρόλο έπαιξε η κυριαρχία των Λατίνων, Ενετών, Γάλλων και Άγγλων που οι επιδράσεις πέρασαν σταδιακά στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα μέσα από την άρχουσα τάξη και αφομοιώθηκαν από τον απλό λαό.
Χριστοπαραμονιάτικη κουλούρα
«Που αλλού σε κόβουν με χαρές και σμπάρα
και με ούρα,Χριστοπαραμονιάτικη
του τόπου μου κουλούρα;» Ιωάν. Τσακασιάνος
Το χριστόψωμο ή η κουλούρα σ’ όλη την Ζάκυνθο κοβόταν παραμονή Χριστουγέννων. Το ίδιο έθιμο διατηρείται μέχρι σήμερα. Περιείχε αλεύρι ντόπιο, κανελλογαρύφαλα, λάδι, κρασί, γλυκάνισο και την πλάθανε με σουσάμι. Όσα άτομα ήταν τόσα καρύδια ολόκληρα βάζανε επάνω. Κάτω από ένα καρύδι έβαζε η νοικοκυρά το «ύβρεμα». Σ’ ένα ποτήρι βάζανε λάδι και κρασί και το έριχναν πάνω στη κουλούρα την οποία ο νοικοκύρης την κράταγε πάνω από την φωτιά που πριν είχαν κάψει ξύλο από σκίνο, ελιά και κυπαρίσσι, και την σταύρωνε. Όσο μεγαλύτερη είναι η φλόγα, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η τύχη.»
Όλοι μαζί ψάλλουν το τροπάρι «Η Γέννησις σου Χριστέ ο Θεός ημών, ανέτειλε τω κόσμω το φως το της γνώσεως, εν αυτή γαρ οι τοις άστροις λατρεύοντες, υπό αστέρος εδιδάσκοντο, σε προσκυνείν τον Ήλιον της δικαιοσύνης και σε γινώσκειν εξ ύψους Ανατολήν. Κύριε δόξα σοι»
Συγχρόνως ακούγονται πυροβολισμοί σε όλη την Ζάκυνθο σε διαφορετική ώρα ο ένας από τον άλλον. Την κουλούρα την έκοβαν σε τόσα κομμάτια όσα ήταν και τ’ άτομα στην οικογένεια. ΄Έκοβαν και ένα παραπάνω που ήταν «τση γωνιάς», – κουζίνας, γιαυτό και η κουλούρα λεγότανε και «κουλούρα της γωνιάς».
Η συνταγή
Υλικά :
2 κιλά αλεύρι (1 κιλό μαλακό και 1 κιλό σκληρό)
3 φλιτζάνια τσαγιού λάδι
1/2 φλιτζάνι τσαγιού κρασί
3 κουταλάκια γλυκού αλάτι
κανέλλα, γαρίφαλο, γλυκάνισο
2 φλιτζάνια τσαγιού καρύδι και αμύγδαλο χονδροκομμένο
λίγο σουσάμι
νερό όσο πάρει
προζύμι ή μαγιά μπύρας (στο μέγεθος κουτιού σπίρτων)
Εκτέλεση:
Σε μια λεκάνη τρίβουμε το αλεύρι με το λάδι και το κρασί με τα χέρια μας, αυτό το λέγανε «ανάπιασμα». Το μίγμα παίρνει ένα κιτρινωπό χρώμα.
Κάνουμε μια λακκούβα στη μέση του μίγματος αυτού και βάζουμε όσο νερό παίρνει για μια μαλακή ζύμη. Στη λακκούβα αυτή προσθέτουμε και λιώνουμε τη ζάχαρη και τη μαγιά. Αρχίζουμε να το ζυμώνουμε για πολύ ώρα μέχρι να γίνει μια μαλακή ζύμη, προσθέτουμε αν χρειάζεται ακόμα λίγο ζεστό νερό και λιγάκι λάδι για να μην κολλάει, αυτό το τελευταίο λίγο νερό λέγεται «γαλάκτισμα». Προσθέτουμε επίσης τα αμύγδαλα, τα καρύδια, τις σταφίδες, την κανέλλα, το γαρύφαλλο και το γλυκάνισο και τα ζυμώνουμε για λίγο ακόμα. Το πλάθουμε βάζοντας και το σουσάμι και το αφήνουμε σε ζεστό μέρος για να φουσκώσει σκεπασμένο «το πίθωμα»* (η ζύμη αυτή όταν φουσκώσει θα γίνει περίπου διπλάσια στο πάχος). Όταν φουσκώσει το βάζουμε σε προθερμασμένο φούρνο, ψήνετε στους 180 βαθμούς για μια ώρα και ένα τέταρτο περίπου.
Βγαίνοντας απο το φούρνο όπως είναι το χριστόψωμο ζεστό, το αλείφουμε με πηχτό ζαχαρόνερο και του ρίχνουμε μικρά χρωματισμένα κουφετάκια και σουσάμι.
Το γιορτινό τραπέζι της παραμονής των Χριστουγέννων
Στο χριστουγεννιάτικο δείπνο της παραμονής έτρωγαν μπρόκολο, κυδώνι και «κατσάμπα» (πεπόνι χειμωνιάτικο), τα οποία ήταν κρεμασμένα από την «κόρδρα» ή το «μπουρντουνάρι» δηλαδή το χοντρό ξύλο της σκεπής «από το βιβλίο της Αλεξάνδρας Κατσαίτου –Κοινωνικός και πνευματικός Βίος Κεριωτών». Στη συνέχεια σύμφωνα με το έθιμο οι νοικοκυρές έχουν βράσει από νωρίτερα μπρόκολα με σέλινο και τα «κενώνουνε» – σερβίρουνε ζεστά με αρκετό ζουμί. Παλαιότερα αναφέρεται ότι: το γιορτινό τραπέζι αποτελείται σε όλο το νησί από Verzotta (βερτζότα) είδος λάχανου, ελιές, ταραμά, χαβιάρι, σελινόριζα, ενώ σαν φρούτο σερβίριζαν κορινθιακές σταφίδες και κυδώνια. Στα Ριζοχώρια και κυρίως στο χωριό Καταστάρι, έως και σήμερα, την παραμονή των Χριστουγέννων τοποθετούν στην φωτιά δύο ξύλα σταυρωμένα, ονομαζόμενα «πελεκούδες». Το ένα εξ” αυτών ήταν μακρύ και πολύ χοντρό, το οποίο ονόμαζαν «δωδεκαημερίτη». Τα ξύλα που έκαιγαν παλαιότερα τα ονόμαζαν και «Νεόνυμφους», όπου την στάχτη, όποιος ήθελε να βλάψει το ζευγάρι και να το βρει δυστυχία την έριχνε την ώρα που γινόταν ο γάμος. Το ένα ξύλο το έκαιγαν την παραμονή των Χριστουγέννων και τον «δωδεκαημερίτη» τον έκαιγαν σιγά – σιγά από την παραμονή των Χριστουγέννων για δώδεκα συνεχείς ημέρες. Την στάχτη από το καιγόμενο ξύλο την έριχναν στα κηπευτικά για να τα προστατεύσουν από την μελίγρα. Επίσης ήταν θεραπευτική επάνω στην πληγή.
Το χριστουγεννιάτικο μενού
Ανήμερα των Χριστουγέννων, τα χριστουγεννιάτικα φαγητά ήταν πολλά και διάφορα ανάλογα και με την οικονομική κατάσταση του καθενός. Το επίσημο και το παραδοσιακό φαγητό στο χριστουγεννιάτινο μενού ήταν το αυγολέμονο (μοσχάρι ή κότα) και αυτό έχει μείνει μέχρι σήμερα. Απαραίτητα επίσης ήταν το ντόπιο λαδοτύρι, άφθονο σπιτικό κρασί κόκκινο ή βερντέα και στη μέση του τραπεζιού το χριστόψωμο. Σε διάφορα χωριά της Ζακύνθου Παντοκράτορα και Λιθακιά ανήμερα των Χριστουγέννων, υπάρχει το έθιμο, να μαγειρεύουν πρασοσέλινο με κρέας μοσχάρι.
Την άλλη μέρα της Παναγίας – έθιμο και αυτό- ψήνουν τη γαλοπούλα με πατάτες. Σ’ όλη τη Ζάκυνθο γιορτάζουν οι Παναγιώτηδες. Τις τηγανίτες οι εορταζόμενοι τις κάνανε το προηγούμενο βράδυ (δηλαδή Χριστούγεννα βράδυ).
Χριστούγεννα στη Λάρισα
Πιστοί στην παράδοση οι κάτοικοι του νομού Λάρισας, διατηρούν ορισμένα χριστουγεννιάτικα έθιμα αναλλοίωτα στο χρόνο.
«Η γουρουνοχαρά», «τα Μπαμπαλιούρια», αλλά και οι «Καμήλες και Ντιβιτζήδες» είναι κάποια από αυτά που γιορτάζονται σταθερά κάθε χρόνο σε διάφορα σημεία της περιοχής.
Η «γουρουνοχαρά» είναι ένα έθιμο που η λέξη… το λέει.
Είναι ένα έθιμο, με κυρίαρχο το στοιχείο του γλεντιού που συνδυάζεται όμως με το σφάξιμο και το ψήσιμο του γουρουνιού. Το έθιμο γιορτάζεται σε κάποια χωριά της περιοχής, ενώ στη Λάρισα αναβιώνει κάθε χρόνο την περίοδο των γιορτών στη συνοικία της Φιλιππούπολης όπου οι κάτοικοι έλκουν την καταγωγή τους από την Ανατολική Ρωμυλία. Τις μέρες της «γουρουνοχαράς» οι κάτοικοι μαγειρεύουν παραδοσιακά εδέσματα από την Ανατολική Ρωμυλία τα οποία προσφέρουν στους επισκέπτες μαζί με χοιρινό κρέας αλλά και άφθονο κρασί.
Από την άλλη, στην περιοχή Μεγάλο Μοναστήρι της Λάρισας ένα έθιμο που γιορτάζεται την περίοδο της Πρωτοχρονιάς και αναβιώνει ακόμη και σήμερα είναι οι «Καμήλες και Ντιβιτζήδες».
Πρόκειται για ένα έθιμο που κρατάει τις ρίζες του στην Ανατολική Ρωμυλία και σχετίζεται με την ανταλλαγή των ευχών για καλή χρονιά, ενώ τα δρώμενα που πραγματοποιούνται στην περιοχή περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων και ένα παραδοσιακό χορό, με την μορφή του ζωναράδικου.
Στην περιοχή της Ελασσόνας το έθιμο που συναντάει κάποιος την περίοδο της Πρωτοχρονιάς είναι τα «Μπαμπαλιούρια».
Άνδρες με μάσκες ζώων, κρεμασμένα κουδούνια, αλλά και με ιδιόρρυθμες στολές εκείνη την περίοδο τριγυρίζουν στα χωριά για να μοιράσουν ευχές και το μήνυμα της νέας χρονιά. Σε κάποια σπίτια το μεσημέρι της Πρωτοχρονιάς ψήνεται και η παραδοσιάκη κρεατόπιτα και γίνεται το γιορτινό τραπέζι. Σύμφωνα με το έθιμο ο τυχερός που θα βρει το χρυσό φλουρί θα είναι καλότυχος και ευτυχισμένος το νέο έτος.
Το έθιμο με τις φωτιές στη Φλώρινα
Το πιο γνωστό χριστουγεννιάτικο έθιμο της Δυτικής Μακεδονίας. Είναι το σήμα κατατεθέν της πόλης, Χριστούγεννα στη Φλώρινα με το θερμόμετρο συνήθως κάτω από το μηδέν και τις περισσότερες φορές η πόλη είναι χιονισμένη και παγωμένη. Στις 23 Δεκεμβρίου τα μεσάνυχτα ανάβουν 14 φωτιές σε όλες τις γειτονιές της πόλης. Η μεγαλύτερη είναι αυτή που βρίσκεται στην πλατεία Ηρώων δίπλα στον ποταμό Σακουλέβα. Ο νυκτερινός περίπατος δίπλα στο ποτάμι με τις φωτιές να καθρεπτίζονται στα νερά του, είναι μια ανεπανάληπτη εμπειρία για τους επισκέπτες που θα βρεθούν στην ακριτικη πόλη για να βιώσουν τη μοναδική χριστουγεννιάτικη εμπειρία.
Τα μεσάνυχτα 23 προς 24 Δεκέμβρη κάθε γειτονιά ανάβει μία μεγάλη φωτιά και οι άνθρωποι της γειτονιάς, κυρίως τα παιδιά, αναλαμβάνουν να την τροφοδοτούν με κέδρα και άλλα ξύλα που έχουν φροντίσει να προμηθευτούν και να συλλέξουν τις προηγούμενες ημέρες.
Παλιότερα που οι άνθρωποι δεν διέθεταν τα τεχνικά μέσα, η προετοιμασία κρατούσε αρκετές ημερες. «Τα μικρά παιδιά και οι έφηβοι ανέβαιναν στο βουνό, για να βρουν τα καλά κέδρα, τα έκοβαν και αφού τα έδεναν με σχοινιά τα έσερναν μέχρι την γειτονιά τους». Η φωτιά έκαιγε όλη την νύχτα και με το πρώτο φως της ημέρας οι μάνες έβγαιναν με το φτυάρι για να πάρουν ζεστή στάχτη για να ανάψουν την σόμπα, ήταν το γούρι της χρονιάς.
Σήμερα μπορεί να μη γίνονται ακριβώς έτσι τα πράγματα, αλλά οι φωτιές έχουν κρατήσει τον μυσταγωγικό χαρακτήρα του παρελθόντος, ενώ έχουν προστεθεί οι μπάντες με τα χάλκινα, που τις συναντά κανείς σε κάθε γειτονιά να παίζουν σκοπούς της περιοχής με το τοπικό ξινόμαυρο και το τσίπουρο να ρέει άφθονο.
Οι φωτιές στη Φλώρινα είναι ένα έθιμο με παγανιστικές ρίζες, ερευνητές της τοπικής λαογραφίας τις κατατάσσουν στις προχριστιανικές γιορτές της αρχαιότητας και της Ρωμαϊκής περιόδου και τις συνδέουν με τη γονιμότητα και την καρποφορία. Συνδέονται και με το χειμερινό ηλιοστάσιο στις 21 Δεκεμβρίου, όπου μετά τη μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου οι άνθρωποι ετοιμάζονται για την αναγέννηση της φύσης.
Όπως όλες οι λατρευτικές συνήθειες των ανθρώπων στο πέρασμα του χρόνου γνώρισαν αλλαγές, το ίδιο συνέβη και εδω. Παρ’όλα αυτά το έθιμο δεν έχασε την ταυτότητα του και τους ισχυρούς συμβολισμούς του. Στα χριστιανικά χρόνια ταυτίστηκε με τις φωτιές που άναψαν οι βοσκοί στην φάτνη του Χριστού για να τον ζεστάνουν και να αναγγείλουν στον κόσμο τη Γέννηση του Θεανθρώπου.
