Πόλη στην οποία σχεδόν κάθε ιστορική περίοδος άφησε έντονα τα «σημάδια» της είναι το Λαύριο. Μία επίσκεψη στον πόλη αρκεί για να δει ο επισκέπτης μπροστά του όλα τα σημάδια που μαρτυρούν την ιστορική σημασία της πόλης. Άλλωστε κατά καιρούς γίνονται εκδηλώσεις ανάδειξης πτυχών της ιστορίας της περιοχής.
Κυρίως όμως οι μεταλλευτικές δραστηριότητες ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα το σημείο αναφοράς για την περιοχή και φυσικά κυρίαρχο ρόλο έπαιξε και το εργατικό δυναμικό που στελέχωσε τις εργασίες αυτές. Στην ιστορία έμειναν τα «Λαυρεωτικά» μία σημαντική απεργιακή εξέγερση που από τότε έως και τις μέρες μας αποτελεί σημείο αναφοράς την ιστορία του εργατικού κινήματος.
Η απεργία ξεκίνησε στις 7 Απριλίου 1896 και διήρκεσε 18 μέρες. Τελικά τα αιτήματα έγιναν δεκτά και ήταν: κατάργηση των εργολάβων ως ενδιάμεσων μισθωτών, πληρωμή των εργατών κατ’ ευθείαν απ’ την εταιρεία, αύξηση του μεροκάματου σε 3,5 δραχμές (ήταν 2,5), δημιουργία νοσοκομείου ή φαρμακείου στην Καμάριζα, διάθεση σούστας στους εργάτες για τη μεταφορά των τραυματιών στο νοσοκομείο του Θορικού, καθώς μεταφερόμενοι με το κάρο πέθαιναν στη διαδρομή. Εκτός απ’ τα παραπάνω, οι εργάτες ζητούσαν απ’ την εταιρεία να μένουν σε σπίτια, διότι μέχρι τότε κατοικούσαν σε σπήλαια ή σε αυτοσχέδιες καλύβες.
Το Δεκέμβρη του 1896 πραγματοποιείται η δίκη 15 απεργών, οι οποίοι αθωώνονται και επανέρχονται στη δουλειά τους χωρίς όρους.
Ορόσημο ήταν και η απεργία του1929, με διάρκεια 47 ημέρες. Αναγκάστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος να επισκεφτεί το Λαύριο και να υποσχεθεί στους απεργούς ότι θα τους δώσει χωράφια, επειδή δεν μπορεί να παρέμβει στη Γαλλική Εταιρεία για ν’ αυξηθούν οι μισθοί τους.
Τεράστιο ρόλο στην ανάδειξη της ιστορίας της περιοχής παίζει το Γεωπάρκο Λαυρεοτικής με πλούτο γεωλογικών, γεωμορφολογικών και πολιτιστικών χώρων, που έγινε πλέον και επίσημα μέλος της μεγάλης οικογένειας του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων της UNESCO. Ο συνολικός αριθμός των Παγκόσμιων Γεωπάρκων της UNESCO σε 195 σε 48 χώρες.
Όπως αναφέρει το Γεωπάρκο για την ιστορία της πόλης: «Το όνομα Λαυρεωτική προέρχεται από την λέξη «λαύρα» ή «λαύρη» που σημαίνει στενωπός, στενό πέρασμα, σήραγγα, χαρακτηριστικό της περιοχής, που είναι διάσπαρτη από αρχαίες και νέες μεταλλευτικές στοές εξόρυξης.
Το Λαύριο υπήρξε μια από τις πιο σημαντικές νέες πόλεις στην Ελλάδα του περασμένου αιώνα, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον διεθνή χώρο. Υπήρξε ο πρώτος εργατικός οικισμός που οικοδομήθηκε απ’ αρχής στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος κατά το πρότυπο μιας «company town». Η ίδρυση του Λαυρίου και η εκμετάλλευση του πλούσιου υπεδάφους του συνδέεται άμεσα με την προσπάθεια του νέου ελληνικού κράτους του 19ου αιώνα να αναπτύξει τις πλουτοπαραγωγικές του πηγές και τη βιομηχανία του.
Τη μεταλλευτική δραστηριότητα ξεκίνησαν οι αρχαίοι Έλληνες πριν το 3.000π.Χ. Η συστηματική και εντατική εκμετάλλευση των αργυρομολυβδούχων μεταλλευμάτων αρχίζει με τη γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας το 508 π.Χ. Με τον άργυρο του Λαυρίου και τους φόρους των συμμάχων ο Περικλής κατασκεύασε τα αθάνατα μνημεία του Χρυσού Αιώνα των Αθηνών.
Ο Θεμιστοκλής δέσμευσε την πρόσοδο προς τους Αθηναίους πολίτες από τα μεταλλεία του Λαυρίου για τη ναυπήγηση 200 νέων τριήρων, οι οποίες αποδείχθηκαν σωτήριες στην κρίσιμη ναυμαχία της Σαλαμίνος(480π.χ.)
Μετά την κλασσική αρχαιότητα διακόπτεται κάθε σοβαρή μεταλλευτική και μεταλλουργική δραστηριότητα και ακολουθούν πολλοί αιώνες σιωπής.
Το 1860 επισκέφθηκε την Λαυρεωτική ο νεαρός μεταλλειολόγος Α. Κορδέλλας και το 1863 πείθει τον Ιταλό μεταλλειολόγο J.B.Serpieri για την αξιοποίηση των αρχαίων σκωρίων. Ιδρύει το 1864 στην θέση Εργαστηριάκια την ιταλογαλλική εταιρεία «Hilarion Roux et Cie». Η εταιρεία αναλαμβάνει την εκμετάλλευση των αρχαίων σκωρίων και την εξαγωγή αργυρούχου μολύβδου. Η εταιρεία εγκαινίασε το 1865 πλήρες εργοστάσιο με 18 κάμινους, μικρά μεταλλοπλύσια, μηχανουργείο και σιδηρόδρομο. Πρόκειται για την σημαντικότερη βιομηχανία στην Ελλάδα εκείνη την εποχή. Το 1867 απασχολούσε 1.200 εργάτες, τεράστιο αριθμό για τα μεγέθη της απασχόλησης σε εθνικό επίπεδο.
Το 1869 η εταιρεία ήρθε σε σύγκρουση με το ελληνικό κράτος – έχει μείνει στην ιστορία ως «Λαυρεωτικό Ζήτημα» για την διεκδίκηση των αρχαίων μεταλλευτικών καταλοίπων, γνωστών ως εκβολάδες. Οι διαπραγματεύσεις καταλήγουν το 1873 στη δημιουργία δύο εταιρειών: Πρόκειται για την «Εταιρεία των Μεταλλουργείων του Λαυρίου» και τη Γαλλοελληνική Εταιρεία, τα «Μεταλλεία Καμάριζας». Δύο χρόνια αργότερα, το 1876, ιδρύθηκε από τον Serpieri η «Compagnie Francaise des Mines du Laurium », που διαδέχθηκε τα «Μεταλλεία Καμάριζας». Το εργοστάσιο κατασκευάστηκε στη θέση Κυπριανός.
Η Ελληνική και Γαλλική Εταιρεία είναι οι βιομηχανίες που στήριξαν ουσιαστικά τη νέα περίοδο ακμής της Λαυρεωτικής και έβαλαν την σφραγίδα τους τόσο στην ανάπτυξη της μεταλλευτικής βιομηχανίας στην Ελλάδα, όσο και στην δημιουργία και το χαρακτήρα της πόλης του Λαυρίου. Ο εργατικός συνοικισμός του 1867 μεταβλήθηκε σε πόλη 10.000 κατοίκων στην αρχή του αιώνα, ενώ η πιο ανθεκτική στο χρόνο από τις δύο εταιρείες, η Γαλλική, δημιούργησε εγκαταστάσεις 45.000 τετρ. Μέτρων στον Κυπριανό. Οι δύο εταιρίες του Λαυρίου ήταν υπεύθυνες για την λειτουργία της πόλης. Οι κατοικίες και τα καταστήματα ανήκαν στην ιδιοκτησία τους, αυτές φρόντιζαν για την υγειονομική περίθαλψη με νοσοκομεία και φαρμακεία. Οι ίδιες κατασκεύαζαν τα σχολεία, τις εκκλησίες, τις λιμενικές εγκαταστάσεις.
Η ζωή της πόλης του Λαυρίου είναι τόσο στενά συνδεδεμένη με τις βιομηχανίες της περιοχής, που όπως είναι φυσικό ακολούθησε την πορεία τους. Η πρώτη σοβαρή κρίση ήλθε στις δεκαετίες 1880 και 1890 με την πτώση της τιμής του μολύβδου. Το καθοριστικό όμως πλήγμα ήλθε με τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1930 η Ελληνική Εταιρεία εκποίησε τις εγκαταστάσεις της. Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1920 ο πληθυσμός του Δήμου Λαυρεωτικής μειώθηκε κατά 50%. Με την εγκατάσταση των προσφύγων, μετά τον πόλεμο στη Μικρά Ασία το 1922, αναζωογονήθηκε ο πληθυσμός της πόλης. Από τα μέσα κυρίως της δεκαετίας του 1950 άρχισε μια καινούρια περίοδος για το Λαύριο που διαρκεί τις επόμενες δεκαετίες και χαρακτηρίστηκε από την ανάπτυξη νέων βιομηχανικών κλάδων. Μετά το 1980 το Λαύριο αντιμετώπισε ξανά ένα νέο κύκλο κρίσης σαν συνέπεια της αποβιομηχάνισης σ’ όλη την Ελλάδα. Δεκάδες μονάδες διέκοψαν τη λειτουργία τους και περισσότερο από 20% του πληθυσμού εγκατέλειψε την πόλη λόγω της ανεργίας».
Επανερχόμαστε στην εγκατάσταση των Μικρασιατών και θυμίζουμε τι γράφαμε σε σχετικό αφιέρωμα: «Πόλη με έντονο το προσφυγικό dna στην ιστορία της είναι η πόλη του Λαυρίου, καθώς το φθινόπωρο του 1922 , αλλά και την επόμενη χρονιά το 1923, υπολογίζεται πως έφτασαν περίπου 3.100 Μικρασιάτες πρόσφυγες αναζητώντας νέα πατρίδα.
Ακολούθως ήρθαν και άλλοι και μετά το πρώτο διάστημα της αρωγής, άλλοι έφυγαν, αλλά αρκετοί (1.364) έμειναν στην πόλη που ήδη ήταν εργατούπολη και τα νέα εργατικά χέρια της έδωσαν μεγαλύτερα περιθώρια ανάπτυξης, αλλά και ψωμί στους ξεριζωμένους, τουλάχιστον μέχρι η παγκόσμια κρίση του 1929 να αφήσει και στην περιοχή τα σημάδια της.
Και στο Λαύριο η εγκατάσταση προσφύγων και εργατικού δυναμικού «αποτυπώθηκε» στη δημιουργία συνοικισμών κοντά στις επιχειρήσεις (κατά κύριο λόγο τη Γαλλική Εταιρεία και την Ελληνική Εταιρεία των Μεταλλουργείων Λαυρίου), που «ξεχώριζαν» από τις αστικές από τον τρόπο δόμησής τους, που αντιστοιχούσε στις δυνατότητες των πιο φτωχών στρωμάτων.
Σταδιακά, όπως έγινε και σε άλλες περιοχές που εγκαταστάθηκαν έδωσαν νέα ώθηση στον πολιτισμό και τον αθλητισμό, τομείς στους οποίους είχαν ιδιαίτερη εμπειρία και δυνατούς συλλόγους, πριν ξεριζωθούν. Δύσκολος ο πρώτος καιρός καθώς με στοιχεία της Κοινωνίας Των Εθνών, υπολογίζεται ότι η θνησιμότητα μεταξύ των προσφύγων, ιδιαίτερα κατά τους πρώτους μήνες, ήταν πολύ αυξημένη και το 20% πέθαναν μέσα σε έναν χρόνο από την άφιξή τους στην Ελλάδα.
Μάλιστα το ποσοστό των προσφύγων αναλογούσε στο 51,52% του πληθυσμού που έχει η Λαυρεωτική το 1920».
Εκείνα τα χρόνια της συγκρότησης του εργατικού κινήματος σε περιόδους που ο πόλεμος και η οικονομική κρίση είχαν αφήσει έντονο το αποτύπωμά τους, η έκφραση των αντιθέσεων ανάμεσα στον κόσμο της εργασίας και τις καθεστωτικές δυνάμεις, εμφανίζονταν,όπως είχαμε αναφέρει σε άλλο εξειδικευμένο αφιέρωμά μας και στον αθλητισμό μεταξύ εργατικών ομάδων και χωροφυλακής, το Λαύριο υπήρξε θέατρο τέτοιων εξελίξεων.
Ως προς τα αγάλματα της πόλης, σημειώνουμε το άγαλμα του Ιωάννη Βαπτιστή Σερπιέρι (γλύπτης Γεώργιος Βρούτος) αλλά και το έργο (2004) του γλύπτη Κώστα Βαλσαμή με τρία αγάλματα μεταλλωρύχων και την επιγραφή: «Στους μεταλλωρύχους του Λαυρίου. Στο σκοτάδι των στοών μόχθησαν για τη λάμψη του μετάλλου, γύρεψαν ένα κομμάτι του ουρανού, απαίτησαν το φως της δικαιοσύνης».
Έρευνα: Νάσος Μπράτσος
